THỬ TÌM HIỂU THƠ LỤC BÁT VIỆT NAM

(ảnh minh họa: nguồn inetrnet)

THỬ TÌM HIỂU THƠ LỤC BÁT VIỆT NAM

"Lục bát Việt Nam là cõi thi ca hoằng viễn nhất , 
kì ảo nhất của năm châu bốn biển ba bảy sông hồ" - Bùi Giáng

Thơ lục bát Việt Nam thoát thai từ Ca Dao . Chữ "Ca Dao" là thuật ngữ thơ của Việt Nam , từng chữ rời của thuật ngữ này có nghĩa giống như chữ "ca" và chữ "dao" trong Kinh Thi của Trung Hoa .

Kinh Thi, phần Ngụy Phong, bài Viên Hữu có câu: "Tâm chi ưu hữu, ngã ca thả dao" (nghĩa là: Lòng ta buồn, ta ca và dao). 

Sách Mao truyện viết: "Khúc hợp nhạc viết ca, đô ca viết dao" ( nghĩa là : Khúc hát có nhạc đệm theo lời gọi là ca, còn hát trơn thì gọi là dao).

"CA DAO là những bài hát ngắn lưu hành trong dân gian , thường tả tính tình , phong tục của người bình dân". (Dương Quảng Hàm- " Việt Nam Văn Học Sử Yếu)

Ca dao Việt Nam có những câu bốn chữ , năm chữ, sáu tám ,hay bẩy sáu tám,..., đều có thể "ngâm được nguyên câu", không cần tiếng đệm , như người ta ngâm thơ vậy.

Phần lớn ca dao được nhiều người thuộc là những câu sáu tám , chẳng hạn :

Đường vô xứ Nghệ quanh quanh

Non xanh nước biếc như tranh họa đồ

Tốt gỗ hơn tốt nước sơn

Xấu người đẹp nết còn hơn đẹp người

Thân em như hạt mưa sa

Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày

Lấy chồng chẳng biết mặt chồng

Đêm nằm mơ tưởng, nghĩ ông láng giềng

Anh đi anh nhớ quê nhà

Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương

Nhớ ai dãi nắng dầm sương

Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao!

Trâu ơi, tao bảo trâu này

Trâu ra ngoài ruộng, trâu cày với ta

Cày cấy vốn nghiệp nông gia,

Ta đây trâu đấy, ai mà quản công...

Gió vàng hiu hắt đêm thanh

Đường xa dặm vắng, xin anh đừng về

Mảnh trăng đã trót lời thề

Làm chi để gánh nặng nề riêng ai !

Lấy chồng tử thủa mười lăm

Chồng chê tôi bé, chẳng nằm cùng tôi

Đến năm mười tám, đôi mươi

Tối nằm dưới đất, chồng lôi lên giường

Một rằng thương, hai rằng thương

Có bốn chân giường, gãy một, còn ba!...

Con gà cục tác: lá chanh

Con lợn ủn ỉn: mua hành cho tôi

Con chó khóc đứng khóc ngồi:

Bà ơi ! đi chợ mua tôi đồng riềng.

* NHỮNG THỂ CA DAO TRUYỀN THỐNG :

- Thể phú :

"Phú" có nghĩa là trình bày, diễn tả, chẳng hạn như nói về người, về việc hay vật gì thì trình bày, diễn tả cho người ta hình dung được người, việc, hay vật ấy. Thí dụ:

Đường lên xứ Lạng bao xa

Cách một trái núi với ba quãng đồng

Ai ơi! đứng lại mà trông

Kìa núi Thành Lạc, kìa sông Tam Cờ.

Em chớ thấy anh lắm bạn mà ngờ

Bụng anh vẫn thẳng như tờ giấy phong...

Em là con gái đồng trinh

Em đi bán rượu qua dinh ông nghè

Ông nghè sai lính ra ve..

"Trăm lạy ông nghè, tôi đã có con!".

- Có con thì mặc có con!

Thắt lưng cho giòn mà lấy chồng quan.

- Thể tỉ :

Tỉ là so sánh. Ở thể này, câu ca không nói thẳng như ở thể Phú, song lại mượn cái khác để so sánh, ngụ ý hay gửi gắm một tâm sự gì. Thí dụ :

Thiếp xa chàng như rồng nọ xa mây

Như con chèo bẻo xa cây măng vòi

Gối mền, gối chiếu không êm

Gối lụa không mềm bằng gối tay em.

Ăn thì ăn những miếng ngon

Làm thì chọn việc cỏn con mà làm

- Thể hứng :

Hứng là do cảm xúc mà nảy nở tình cảm, có thể là vui, cũng có thể là buồn, thấy ngoại cảnh mà có hứng, muốn nói lên nỗi lòng mình, cảnh tình riêng của mình . Thí dụ :

Trên trời có đám mây vàng

Bên sông nước chảy, có nàng quay tơ

Nàng buồn nàng bỏ quay tơ,

Chàng buồn chàng bỏ thi thơ học hành...

Gió đánh đò đưa, gió đập đò đưa,

Sao cô mình lơ lửng mà chưa có chồng...

* THƠ LỤC BÁT VIỆT NAM TỪ TRUYỀN THỐNG ĐẾN HIỆN ĐẠI

Nguyễn Can Mộng đã viết trong cuốn Ngạn ngữ phong dao :

"Văn vần nước ta phôi thai từ ngạn ngữ, rồi đến phong dao/ca dao thì thành điều, thành chương, có thể ngâm nga được. Văn lục bát, hay song thất sau này đều từ ở đấy cả."

Việc sưu tập và biên soạn tục ngữ, ca dao, và dân ca ở nước ta chỉ mới được bắt đầu từ khoảng hai trăm năm trở lại đây . 

Hiện nay , bài thơ lục bát cổ xưa nhất có niên đại rõ ràng , còn lưu giữ lại đến nay là bài "Cảm tác" của Nguyễn Hy Quang , được sáng tác năm 1674. 

Bài thơ đó như sau:

"Bốn bề cây cối lơ thơ 

Thung thăng con cá vật vờ đàn ong

Ngẫm thay người thật khách song 

Nhân tri kinh phật sinh không có lời

Đồng lần vật đổi sao rời 

Một nền trải mấy muơi đời dân gia

Tới ta rằng của riêng ta 

Nào trăm năm trước ắt là của ai

Làm chi cho vẩn lòng người 

Của đời ắt để cho đời phân minh" 

Vào nửa cuối thế kỉ 18 , Trần Danh Án (hiệu Liễu Am) đã sưu tập và biên soạn "Quốc phong giải trào" và "Nam phong nữ ngạn thi". 

Các soạn giả trên đã ghi chép tục ngữ, ca dao bằng chữ Nôm, rồi dịch ra chữ Nho và chú thích, có ý đem ca dao Việt Nam sánh với với thơ Quốc Phong trong Kinh Thi của Tàu .

Vào cuối thế kỉ 19 đầu thế kỉ 20 mới thấy xuất hiện những sách sưu tập tục ngữ, ca dao viết bằng chữ Nôm . Sang đầu thế kỉ 20 mới có những sách sưu tập tục ngữ ca dao bằng chữ quốc ngữ .

Như vậy , có thể xác quyết rằng : Thơ lục bát Việt Nam bắt nguồn từ trong tục ngữ và ca dao mà ra.

"Lục" (sáu), "bát" (tám), hay còn gọi là thể thơ sáu tám (6, 8) ám chỉ độ dài của hai câu thơ: một câu gồm 6 chữ và một câu gồm 8 chữ. Câu sáu chữ đi trước và câu tám chữ theo sau. Vần rơi vào chữ thứ sáu của câu tám . 

Thí dụ :

Đêm thu khắc lậu canh tàn

Gió cây trút lá, trăng ngàn ngậm gương

Lối mòn cỏ nhợt mùi sương 

Lòng quê đi một bước đường một đau.

(Kiều -Nguyễn Du)

Thơ lục bát được coi là gia tài riêng của thi ca Việt , là nguồn cảm hứng thơ đầu tiên và bất tận qua những lời ru bằng ca dao ngàn đời của mẹ :

Cái ngủ mày ngủ cho ngoan 

Để mẹ đi cấy đồng xa trưa về 

Bắt được con cá rô trê 

Tròng cổ mang về cho cái ngủ ăn

*Lục bát biến thể :

Biến thể trong thơ lục bát là những câu thơ bị đổi cách gieo vần.

Trong thơ "Lục bát chính thể" , luật “Tứ Trắc Lục Bằng” trong câu 8 được tuân thủ. (Câu 6 được tự do, linh động hơn, có thể không theo luật này)

Vài thí dụ về Lục bát chính thể:

Mai sau dù CÓ bao giờ

Đốt lò hương CŨ, so tơ phím này

Trông ra ngọn CỎ lá cây

Thấy hiu hiu GIÓ thì hay chị về

Hồn còn nặng MỘT lời thề

Nát thân bồ LIỄU đền nghì trúc mai

(Nguyễn Du-Kiều)

Nước non nặng MỘT lời thề

Nước đi đi MÃI không về cùng non

Nhớ lời nguyện NƯỚC thề non

Nước đi chưa LẠI, non còn đứng không

Non cao những NGÓNG cùng trông

Suối khô dòng LỆ chờ mong tháng ngày

(Tản Đà -Thề non nước)

Tâu rằng :-“Cha QUÁT ngày xưa,

Trước khi lâm TỬ dặn dò đinh ninh

Chớ nên cho QUÁT cầm binh

E rằng hại NƯỚC, thân mình cũng vong

Trước làm bại HOẠI gia phong

Sau làm xương TRẮNG máu hồng tuôn rơi

Việc quân há PHẢI việc chơi

Xin vua xét LẠI, chớ vời trẻ ranh”

(Thừa tướng Ứng hầu Phạm Thư)

Vài thí dụ về sự linh động trong câu 6 :

Chữ thứ tư có thể là thanh bằng, đặc biệt khi sử dụng thủ pháp "Ngắt mạch", kèm theo "Tiểu đối", hoặc "Tiểu đồng dạng ". 

Ví dụ :

Nước trong xanh, TRỜI trong xanh

Êm êm tiếng hát , bập bềnh thuyền con

Yêu nhau đi, YÊU nhau đi

Ngày mai hai đứa biệt ly ngàn đời

Khi tựa gối, KHI cúi đầu

Khi vò chín khúc, khi chau đôi mày

Tuy vậy hình thức này không thông dụng, chỉ nên lâu lâu điểm xuyết mà thôi. Nếu lạm dụng, sẽ đánh mất sự hài hoà, thanh thoát của bài lục bát.

- LỤC BÁT BIẾN THỂ : dạng “Tứ Bằng Lục Trắc”

Thay vì “Tứ Trắc Lục Bằng” như truyền thống lâu đời của Thơ lục bát chính thể , nếu ta đảo ngược luật ấy thành “Tứ Bằng Lục Trắc”, thì ta sẽ có được một thể Lục bát mới, đó là Lục bát biến thể dạng “Tứ Bằng Lục Trắc”.

Chữ cuối câu 6 sẽ phải ăn vần với chữ thứ 4 của câu 8

Lục bát biến thể dạng này ít khi thấy toàn bài, mà chỉ thấy thỉnh thoảng đan xen trong Lục bát chính thể mà thôi

- Vài thí dụ về Lục bát biến thể “Tứ Bằng Lục Trắc”:

Trèo lên cây bưởi hái Hoa

Bước xuống vườn CÀ , hái nụ tầm xuân

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

Em có chồng rồi anh tiếc lắm thay

Ba đồng một mớ trầu cay

Sao anh không hỏi những ngày còn không 

Bây giờ em đã có CHỒNG

Như chim vào LỒNG , như cá cắn câu

Cá cắn câu biết đâu mà gỡ

Chim vào lồng biết thửi nào ra

Mẹ già ở với nàng DÂU

Đoạn thảm vơi SẦU, con một cậy cha

Mười phần thương mẹ ở nhà

Chín phần thương vợ còn là thơ ngây

(Khuyết Danh-Thoại Khanh Châu Tuấn)

Thoắt thôi vợ nói cùng CHỒNG

Đặng bốn mươi ĐỒNG gặp buổi đúc chuông

..........................

Âu là một thái tử ĐÂY

Ban cho nhà NÀY chẳng tiếc làm chi

(Khuyết Danh-Phạm Công Cúc Hoa)

Bảy năm giao kết Đào viên

Trong nhà chăm chỉ, ngoài thềm siêng năng

Thạch Sanh hay lũ hay LAM

Ít ngủ hay LÀM, dậy sớm thức khuya

Lý gia hưng thịnh mọi bề

Tiền muôn bạc ức đề huề hơn xưa

(Thạch Sanh Lý Thông tân biên)

*LỤC BÁT "THÊM VÀO" :

Lục bát thêm vào còn được gọi đùa là "Lục bát More" (chữ More nghĩa là thêm vào...) Đó là một thể loại “thật tưởng như đùa, đùa y như thật”, xuất phát từ Lục bát chính thể, hình thành bằng cách “thêm vào” mỗi câu một, hai, ba chữ nữa. 

Thể loại này rất thường thấy trong ca dao :

Thí dụ 1: 

Thử so sánh hai câu sau đây

- Lục bát chính thể :

Yêu nhau MẤY núi cũng trèo

MẤY sông cũng lội, MẤY đèo cũng qua

- Lục bát biến thể “thêm vào” ( Thơ 6/8 thành thơ 7/10 )

Yêu nhau TAM TỨ núi cũng trèo

NGŨ LỤC sông cũng lội, THẤT BÁT đèo cũng qua

* Thí dụ 2 :

- Lục bát chính thể :

Em nhỏ thó, có duyên NGẦM

Khiến anh thương trộm nhớ THẦM bấy nay

- Lục bát biến thể “Tứ bằng lục trắc”

Em nhỏ thó, có duyên NGẦM

Anh phải lòng THẦM đã bấy lâu nay

- Lục bát "More" Tứ bằng lục trắc :

(Thấy) em nhỏ thó (lại) có duyên NGẦM

Anh phải lòng THẦM đã bấy lâu nay

- Lục bát More ngắt câu :

Thấy em nhỏ thó,

Lại có duyên NGẦM

Anh phải lòng THẦM đã bấy lâu nay

* Thí dụ 3 :

-Lục bát chính thể :

Bước ngang nhà má tôi QUỲ

Vì thương con má sá GÌ thân tôi

- Lục bát More :

Bước ngang nhà má, tay tôi xá, cẳng tôi QUỲ

Vì thương con má sá GÌ thân tôi

-Lục bát More biến thể ngắt câu :

Bước ngang nhà má

Tay tôi xá

Cẳng tôi QUỲ

Vì thương con má sá GÌ thân tôi

Rõ ràng là nhờ "thêm mắm dặm muối" mà "Lục bát thêm vào" nghe lạ tai, thú vị hơn hẳn Lục bát chính thống vậy .

Ta thấy : trong câu 8, nếu chữ thứ 6 là Phù bình thanh (không dấu), thì chữ thứ 8 phải là Trầm bình thanh (dấu huyền)

Thí dụ :

Trải qua một cuộc bể dâu

Những điều trông thấy mà ĐAU đớn LÒNG

Ngược lại , nếu chữ thứ 6 là Trầm bình thanh (dấu huyền), thì chữ thứ 8 bắt buộc phải là Phù bình thanh (không dấu)

Thí dụ

Làn thu thuỷ, nét xuân sơn

Hoa ghen thua thắm, liễu HỜN kém XANH

* LỤC BÁT TRẮC VẬN

Từ lâu, thơ Lục bát hầu như tất cả đều là vần bằng.

Tuy vậy, vẫn có thể tìm thấy những thí dụ về "Lục bát trắc vận" trong kho tàng ca dao Việt Nam, đặc biệt là ca dao phương Nam. Mới nghe qua thấy có vẻ kỳ kỳ, nhưng có lẽ là Lục bát vần Trắc thật :

*Thí dụ 1 :

Tò vò mà nuôi con NHỆN

Ngày sau nó lớn nó QUẾN nhau đi

Tò vò ngồi khóc tỉ ti

Nhện ơi nhận hỡi nhện đi đàng nào ?

(Ca dao)

*Thí dụ 2: Thơ dân gian

Môi xẻ, mũi lân, mắt LỘ

Khắp xứ này không ai NGỘ bằng em

"Lục bát More" Trắc vận :

Môi thò lõ, lỗ mũi lân, con mắt LỘ

Khắp xứ này không ai NGỘ bằng em

"Lục bát More", Ngắt câu, Trắc vận :

Môi thò lõ

Lỗ mũi lân

Con mắt LỘ

Khắp xứ này, không ai NGỘ bằng em

*Thí dụ 3 : Thơ dân gian

-Lục bát chính thể :

Mũi xúc xích, miệng chèm BÈM

Làng trên xóm dưới ai THÈM cưới cô !

-Lục bát Trắc vận :

Miệng chèm bèm, mũi xúc XÍCH

Có thằng khùng nó rục RỊCH cưới cô !!!

Lục bát trắc vận trong ca dao chỉ là "của hiếm", và thường dùng để đùa bỡn thôi, nhưng dù sao vẫn tồn tại thể loại này trong thi ca, đặc biệt là thi ca truyền khẩu Nam bộ. Có người cho rằng không có cái gọi là “Lục bát trắc vận”, đó chỉ là một biến thái thêm bớt chữ của thể “Song thất” mà thôi.

Thí dụ :

Miệng chèm bèm, mũi như xúc XÍCH

Có thằng khùng nó rục RỊCH cưới cô

Con nước lớn mênh mông có hồi con nước rặt

Phận anh nghèo như cặc nứng nửa con

(ca dao Nam kì)

* THƠ LỤC BÁT HIỆN ĐẠI :

____________________

Như vậy ,Thơ lục bát luôn được tiếp tục làm mới bởi các thế hệ người làm thơ Việt Nam .

Có lẽ trường hợp đáng chú ý hơn cả là nhà thơ Du Tử Lê . Ông tiếp tục thử nghiệm thể loại lục bát mà thế hệ ông đã bắt đầu từ trước năm 1975 , ở miền Nam Việt Nam.

Thơ lục bát đã được canh tân bởi một số nhà thơ thời Thơ Mới, trên tạp chí "Sáng Tạo" rồi "Thế Kỷ Hai Mươi" , "Văn Học", "Văn", "Nghệ-Thuật" , v.v.

Lục bát được tiếp tục hiện đại hóa với ngôn ngữ tân kỳ, hình ảnh mới hơn, bất ngờ, cũng như trong cách dùng chữ, ngắt câu. Khởi xướng bởi Cung Trầm Tưởng (Tình Ca, Lục Bát Cung Trầm Tưởng), tiếp đó có Sao Trên Rừng (Nguyễn Đức Sơn), Trần Tuấn Kiệt, Trần Đức Uyển, Hoài Khanh, Kim Tuấn, Hoàng Trúc Ly, ...

- Lục bát Cung Trầm Tưởng:

“Bù em một tháng trời gần

Đơm hoa kết mộng cũng ngần ấy thôi

Bù em góp núi chung đồi

Thiêu nương đốt lá cũng rồi hoang sơ.

Bù em xuôi có ngàn thơ

Vẫn nghe trắc trở bên bờ sông thương

Quên thôi, bông sẽ phai hường

Mà xưa tiếng gọi nghe dường thiên thu

Non sông bóng mẹ sầu u

Mòn trong ngưỡng cửa, chiều lu mái sầu.

Thôi em xanh mắt bồ câu,

Vàng tơ sợi nhỏ xin hầu kiếp sau...”

(Kiếp Sau, Lục Bát Cung Trầm Tưởng)

- Lục bát Sao Trên Rừng:

“rồi mai huyệt lạnh anh về

ru nhau gió thổi bốn bề biển xưa

trăng tà đổ bóng cây thưa

mộng trần gian đã hái vừa chưa em”

(Tịch Mạc, Lời Ru).

- Lục bát Hoàng Trúc Ly :

“xin em dừng lại môi mềm

giấc mơ thê thảm bóng chìm đêm sâu

tay xuôi mười ngón rụng sầu

xa nhau năm tháng cúi đầu nhớ nhau.

(… ) 

nhìn lên cửa khép lầu cao

bóng em chảy xuống vực sâu mắt buồn

về đêm khuya khoắt nhớ thương

mưa bay trước mặt, tủi hờn giăng ngang”

(Lá Hoa Duyên, Trong Cơn Yêu Dấu).

Lục bát Du Tử Lê thì dùng lối cắt nát, chấm câu, xuống hàng, bỏ quên bằng trắc, nhịp thơ 6, 8 đổi theo, v.v.. mà câu tiêu biểu thường được nhắc tới là :

"tôi Lê.

Lê.

Lê.

Lê nào?"

Câu 6 chấm dứt cuối bài "Tôi Nào?" (trong tập Sông Núi Người Thơm Nỗi Nhớ Nhà -Du Tử Lê , 1995).

Với thơ lục bát, Du Tử Lê đã "khủng bố ngôn ngữ", nói như Bùi Bảo Trúc . Ngoài ra, Du Tử Lê đưa ra quan niệm hoán vị (conversion concept) với gạch chéo slash / làm phương tiện. Theo đó, nhịp đi của câu thơ được/bị ngắt lại; tính và chiều đi tới của câu thơ bị/được cởi bỏ để thơ có tự do chuyển động hai chiều và hoán vị, với ý sau này, ông tạo cơ hội cho người đọc thực sự trở thành tác giả thứ hai :

"Và, 

ngày cù sương: 

bay lên / 

nắng thâu phế liệu; em truyền nhiễm, thơ / 

(...) 

và chiều cù ta: chìm, rơi / 

ai /

vai / 

bồ tát / 

tim / 

ngồi ghế sau"

("Sông Núi Người Thơm Nỗi Nhớ Nhà"-Du Tử Lê)

"... tôi ngồi, lưng mỏi thân xiêu / 

nhủ tôi cơm áo còn nhiều đắng cay / 

tôi ngồi, tôi gọi : Lê ơi / 

bỗng nghe tiếng vọng từ đồi nghĩa trang / 

tôi ngồi, tôi ngắm tôi tan,"

("Khi Trở Lại Làm Việc Ở Collins Radio", Thơ Tình Du Tử Lê).

Bài thơ chấm dứt ở câu sáu và với dấu phẩy.

Nhà thơ Sử Mặc-Hoàng Xuân Sơn thì theo con đường lục bát mới cộng với lối xử dụng dấu chấm câu hoặc không viết hoa , đã trở thành thông thường vào cuối thế kỷ:

"Em qua / 

em qua / 

em qua / 

đò giang trắc trở / 

em qua được rồi / 

em qua tới bợt em ngồi / 

tới bờ em đứng khóc / 

mùi mẫn / 

em"

(Đầu Lệ, Huế Buồn Chi, 1993).

Lục bát Ngu Yên có bài đến gần thơ văn xuôi và như mở đường cho "Tân Hình Thức", khi ông viết liên tục cả khổ không xuống hàng:

"Hiểm hoạ là mặt trăng hư, đêm nào cũng nóng rực như mặt trời, ngày đêm thiêu đốt cõi đời, tìm đâu thi vị của thời trăng mơ, uổng chàng thi sĩ làm thơ, mắt trăng đổi lớp bây giờ chuyên viên ..."

(Thời Hấp Hối, Hoá Ra Nét Chữ Lên Đàng Quẩn Quanh, 1986)

.

Hoặc ông viết hai câu liên tục như "quên" xuống hàng (Cha Đặt Tên Con Là Thơ, tr. 11). Câu lục và câu bát xuống hàng mỗi chữ như rơi rơi (bài Tại Sao Ta Lại Làm Thơ, tr. 10).

Nhà thơ Huy Tưởng thì viết những bài thơ 14 chữ , tức gồm hai câu lục bát , nhưng mang hình thức thơ tự do , như muốn nội dung hài-cú với 14 âm-tiết ( Hai-ku của truyền thống Nhật 17 âm-tiết) qua tập thơ "Hỏi Đường Cùng Mây Trắng" , xuất bản ở trong nước và xuất hiện trên tạp chí Hợp Lưu.

Trong khi đó , nhà thơ Nguyễn Tôn Nhan , vào khoảng sau 1975 , ngoài những thử nghiệm thơ luật tam và tứ tuyệt , ông còn làm những bài lục bát ngắt đoạn khổ ba câu :

"Nhụy cành em ngậm đã nhiều / 

Nhả ra anh thử cắn liều thấu răng / 

Lập loè hồn vía siêu thăng..." .

Lục-bát có khi trở thành" lục-cửu", hoặc các biến thể khác của 6 và 8.

Có khi vì dùng chữ nước ngoài nên phải giữ số âm mà thiếu số chữ, hoặc giữ số chữ mà dư số âm, nhưng thường là âm thanh hay chữ cho hợp với lục bát đọc .

Nguyễn Nam An là một trong những người làm thơ phá luật dạng này:

"Vì em. Em đó. Là em!

Chạy theo thiên hạ có thêm vui buồn

đêm nằm một mảnh trăng thuông

Che ngực anh thổi cô đơn ra ngoài

Đóng cửa giùm một sớm mai

Giữ chân Từ Thức (như) giữ hoài vết son"

(Đêm-Từ-Thức, TiGi, 2000).

Có thể thấy : thơ lục bát như bị xâu xé giữa truyền thống và mỹ học hiện đại.

Lục bát vốn đã được biến thể từ xưa , nay lại được cách tân dưới nhiều hình thức , như : biến thể tự do về chấm câu và xuống hàng trong cái khuôn tiên-thiên 6-8. Nhịp điệu đa dạng ra, câu sáu thì 1-5, 2-2-2, 2-3-1, 2-4, 3-3, câu tám thì 1-7, 2-2-2-2, 2-4-2, 3-5, 5-3, 4-4, v.v. Âm điệu vẫn giữ hoặc không giữ, lục bát ba câu, chấm dứt ở câu sáu, v.v.

Kết quả đáng ghi nhận là : về hình thức có đem lại cái mới cho con mắt, đem lại cách đọc đa dạng.

Nói chung dù cách tân như thế nào , nòng cốt vẫn phải là lục bát .

Thật ra , những cách tân nói trên đã có từ lâu trong lục bát truyền thống , xưa gọi là ngắt nhịp .

Nhịp thơ là cái được nhận thức thông qua toàn bộ sự lặp lại có tính chu kỳ, cách quãng , hoặc luân phiên theo thời gian của những chỗ ngừng , chỗ ngắt và của những đơn vị văn bản như câu thơ, khổ thơ, thậm chí đoạn thơ.

Nhịp thơ giúp người nghe, người đọc cảm nhận được ý thơ một cách chính xác hơn .

Thơ lục bát truyền thống thường ngắt nhịp chẵn là 2/4 (2/2/2, 4/2) , hoặc 4/4 (2/2/4, 2/2/2/2, 4/2/2).

Ví dụ:

Trời mưa ướt bụi/ 

ướt bờ

Ướt cây/ 

ướt lá/ 

ai ngờ ướt em .

(Ca dao)

Này chồng/ 

này mẹ/ 

này cha

Này là em ruột/ 

này là em dâu.

(Truyện Kiều - Nguyễn Du)

Nhưng đôi khi để nhấn mạnh hay diễn tả những điều trắc trở, khúc mắc, mạnh mẽ, đột ngột, tâm trạng khác thường, bất định… thì người ta đổi thành nhịp lẻ 3/3, 1/5, 3/5…

Ví dụ:

Người quốc sắc/ 

kẻ thiên tài

Tình trong như đã/ 

mặt ngoài còn e 

(Truyện Kiều - Nguyễn Du)

Buồng không/ 

lặng ngắt như tờ

Dấu xe ngựa/ 

đã rêu lờ mờ xanh.

(Truyện Kiều - Nguyễn Du)

Lối ngắt nhịp này nếu được phô diễn theo lối xuống hàng thì thành "lục bát hiện đại" , không khác ?

Nghe nói ông Nguyễn Tài Cẩn đã chứng minh cặp lục bát có thể biến thành 256 cách phô diễn khác nhau ,tùy cách chuyển vận vần, thanh và nhịp .

Gần đây , ở miền Bắc xuất hiện "Lục bát Bút Tre" , do nhà thơ Bút Tre đi tiên phong , bằng hình thức “phá cách” về âm vận, trong khi vẫn tuân thủ chặt chẽ luật “Phù Trầm”, các âm trắc có thể linh động thay thế bằng âm bằng tiệm cận với nó

Lối "lục bát phá cách" này chỉ mang tính trào phúng , khôi hài , đả kích , có thể ít chất thơ nhưng sức lan tỏa lại rất rộng khắp .

Thí dụ :

(Trích từ thơ dân gian -Tác giả Khuyết danh)

Đứng xa cứ tưởng ta già

Lại gần mới biết vẫn là ... trẻ ... khô

Mắt HI, môi sứt, mặt RÔ (hí / rỗ)

Cô ơi tui chỉ hơn cô mấy TUỒI (tuổi)

Thuyền đi ngược, nước chảy xuôi

Trăm năm nhớ mãi cái BUÔI ban đầu (buồi)

Chồng bà mới chết hôm qua

Vừa NĂN, vừa khóc, vừa XÒA, vừa rên (nắn ... xoa)

Thi đua ta quyết thua đi

Thi đua ta quyết tiến lên hàng đầu

Hàng đầu rồi biết đi đâu

Đi đâu không biết hàng đầu cứ đi.

Chị em du kích giỏi thay

Bắn máy bay Mỹ rơi ngay cửa mình

Hoan hô đồng chí Võ Nguyên 

Giáp ta thắng trận Điện Biên mới về

Anh đi công tác Pờ lây

Cu dài dằng dặc biết ngày nào ra

Họp xong anh ghé Buôn Mê

Thuột xong một cái lại về với em

Còn em, em vẫn ở nhà

Cửa mình vẫn mở khách vào khách ra.

Hoan hô đồng chí Phong Thu

Đêm nằm đồng chí thò cu ra ngoài.

Hoan hô đồng chí Phạm Tuân

Bay vào vũ trụ một tuần về ngay.

Dân còn ăn sắn ăn mì

Bay lên vũ trụ làm gì hở Tuân

Sầm Sơn sóng vỗ dập dồn

Chị em phụ nữ ngửa lưng ra phơi.

Chị em nô nức đánh cầu

Lông bay lả tả trên đầu anh em.

Lục bát Bút Tre dù làm theo dạng truyền thống , hay phá cách , đều rất hiện đại , vì nó mang đậm dấu ấn của thời đại sáng tác .

Xưa , cụ Phân Bội Châu đã làm thơ lục bát bằng chữ Hán , rất mượt mà .

Nay ,Trên Internet, có người như Ian Bùi đã thử nghiệm làm thơ lục bát tiếng Anh , gây được tiếng vang ...

@

Thơ lục bát (nói chung) là trên cả tuyệt vời , vì nó có khả năng chuyển tải thi ca hơn hẳn, lại mang tính đặc trưng thơ Việt , ai cũng có thể làm được . Vấn đề là ở người làm thơ có thành công hay không , có “nghề” hay không , thơ có "hồn" hay không , và thơ lục bát đó có ngôn ngữ riêng , hay chỉ mang hình thức sáu tám .

Kinh nghiệm cho thấy : làm một bài thơ Lục Bát không khó , nhưng làm một bài thơ Lục Bát hay, thì khó vô cùng ?

Có lẽ nguyên nhân chính là :

- Thơ Lục Bát là thể thơ có nhiều vần bằng. Theo luật thơ lục bát thì trong mười bốn chữ của một cặp thơ , chỉ có 5 chữ là tiếng trắc. Vì vậy, nếu không khéo, bài thơ dễ trở nên nghèo nàn về giai điệu và mang vẻ "ê a" của bài vè.

- Diện địa của một cặp thơ lục bát quá rộng . Trong phạm vi 14 chữ , người làm thơ dễ có khuynh hướng kể lể dài dòng , dẫn tới việc lạm dụng vai trò của câu lục mà đẩy đưa , khiến câu thơ trở thành thừa thãi , bài thơ bị loãng do sử dụng vá víu bốn chữ cuối của câu bát.

Ngoài hai nguyên nhân trên, do đòi hỏi phải gieo cùng vần ở chữ cuối câu bát, chữ cuối câu lục kế tiếp, rồi chữ thứ sáu của câu bát tiếp theo , khiến người làm thơ đôi lúc bị lúng túng trong việc chọn chữ , nên dễ rơi vào chỗ chọn chữ một cách gượng gạo để đáp ứng quy luật. Chỉ cần vài ba chữ gượng gạo cũng đủ làm hỏng bài thơ lục bát rồi

Từ khảo sát trên , ta có thể khắc phục những cái khó trên bằng cách :

- Cố gắng biến câu sáu thành một câu độc lập , nhằm tránh nguy cơ câu sáu bị thừa thãi.

- Thỉnh thoảng nên dùng "tiểu đối" trong cả hai câu, đặc biệt là câu tám. (Tiểu đối là hình thức đối xứng trong một câu thơ ). 

Theo hình thức này, câu thơ được chia thành hai vế bằng nhau, 3/3 cho câu lục và 4/4 cho câu bát.

Ví dụ:

Mai cốt cách/ tuyết tinh thần

Mỗi người một vẻ/ mười phân vẹn mười.

(Truyện Kiều - Nguyễn Du)

Vầng trăng ai sẻ làm đôi

Nửa in gối chiếc/ nửa soi dặm trường.

(Truyện Kiều - Nguyễn Du)

- Có lẽ ta cũng nên cố gắng cô đọng bài thơ, tránh khuynh hướng kéo dài lê thê , không chừng sẽ "rơi vè".

- Có lẽ cũng không nên câu nệ quá đáng về vần, vần chính cũng hay , mà vần thông cũng tốt ,miễn là câu thơ trôi chảy tự nhiên . không bị gò bó, thơ sẽ hay thôi ]

Hiển nhiên ,Thi ca thường đòi hỏi thử nghiệm, tìm tòi, sáng tạo cái mới cái lạ . Thông thường , người làm thơ cảm nhận một thi hứng nào đó , rồi thể hiện thành lời thơ, hai phương diện của một thể hiện nghệ thuật-cái Đẹp . 

Và thực ra , thơ "hay" , hay "không hay", cũng chẳng có khuôn mẫu nào.

Cái khó cho người làm thơ có lẽ là : khi phải lập lại phong cách và ngôn từ sẵn có , mà không sáng tạo gì , không thêm được cái mới , hay không thay đổi gì , hoặc quá tập trung vào văn bản như một ám ảnh , để rồi đề tài có khi hết chất thơ lúc nào không hay . 

Từ mới, tứ mới, tâm tình mới , sẽ đưa đến một hay nhiều hình thức mới khác , phù hợp để ta diễn tả cái thi hứng mới của hôm nay. Như thế , thơ ấy có thể sẽ truyền cảm đến người đọc cùng thế hệ , cùng thời đại .

Thi ca như là một khởi đầu chung thân, luân hồi , là một hiện-đại làm lại liên lũy.

Cách tân là làm sống cái khả năng hiện đại đó , vì hiện đại , nghĩ cho cùng , không hề đối lập với quá khứ. 

Hiện đại là phổ quát , nhưng nếu chỉ phổ quát không thôi , e rằng sẽ giết chết Thơ , vì thơ hôm nay cũng như thơ mỗi thời , phải có dấu ấn của thời đại ? 

Nhà thơ Pháp Valéry cũng nói : "Prenons garde d'entrer dans l'avenir à reculons ." 

Nếu thi ca phải tham chiếu, minh họa ... , thi ca không thể vươn cao và đi xa ?

Quảng Nam, 3.2015

Bình Địa Mộc 

(sưu tầm)

 ************************************

Mời xem facebook Lục Bát Mộc 

https://www.facebook.com/pages/L%E1%BB%A4C-B%C3%81T-M%E1%BB%98C/545553598792362